در ایران دانش بومی بسیار غنی است ، با این حال ، در زمینه مستند کردن این دانش، ما مدت ها بعد از دنیا، شروع کرده ایم، که البته تاکنون این دانش نتوانسته است جایگاه خود را بازیابد.
محمد مهدی یوسفی
دانشجوی دکتری تخصصی جامعه شناسی اقتصادی و توسعه
در ایران دانش بومی بسیار غنی است ، با این حال ، در زمینه مستند کردن این دانش، ما مدت ها بعد از دنیا، شروع کرده ایم، که البته تاکنون این دانش نتوانسته است جایگاه خود را بازیابد.
در خصوص تحقیقات سنتی و جمع آوری آن ها کار هایی از چند سال قبل صورت گرفته است که شاید بتوان کار های دکتر صفی نژاد و دکتر فرهادی را در این دسته قرار داد.
جواد صفی نژاد از پژوهشگران سنتی قدیمی است که با طالب آباد شروع کرد. او در زمینه آبیاری سنتی در ایران آثار مهمی دارد. یکی از مشهورترین کارهای آقای صفی نژاد در زمینه انواع آبیاری در منطقه فلاتی ایران است. او از انواع متعددی نام می برد که عبارتند از : آبیاری قناتی،آبیاری سیل بندی، آبیاری پاکوبی، آبیاری کوزه ای، آبیاری استخری،آبیاری کولی و استفاده از رودخانه که مهمترین آن ها در کار صفی نژاد قنات است که در حقیقت از عجایب دنیاست. صفی نژاد آثار متعددی درباره قنات های ایران و نیز دانش سنتی از خود به جای گذاشته است.
مرتضی فرهادی نیز در زمینه یاریگری سال ها به تحقیق پرداخته است. کتاب دو جلدی یاریگری در ایران و واره او معروف است اما در کتاب یاریگری ، فرهادی بیشتر به نوشته های دانشجویان تکیه کرده است. او مقالات متعددی در باره نقش میش در ادبیات عامیانه، واژه های سنتی آب و هوایی و … دارد.
افرادی چون علیرضا شاه حسینی و رنجبر نیز در ایل سنگسری استان سمنان به برخی از شاخه های دانش بومی در دام داری پرداخته اند.
در لابلای آثار محمد سعید جانب الهی، امان اللهی بهاروند، ایرج افشار ، پاپلی یزدی و برخی از مردم شناسان و محققین مردم شناسی رگه هایی از دانش بومی دیده می شود.
اگر بخواهیم مطالعه دانش بومی را به سبک جدید و یا به صورت منظم در ایران بررسی کنیم باید بگوییم ، این امر عمری کوتاه در کشور دارد. شاید بتوان آغاز گر این نوع پژوهش را مربوط به مطالعات دکتر مصطفی ازکیا دانست که با ترجمه کارهای چمبرز و نیز ارایه جزوه درسی دانش بومی در کلاس شروع به این کار کرد. از شاگردان دکتر ازکیا نیز تعدادی در سطوحی متفاوت قلم زده اند که از این گروه می توان به شرح زیر نام برد : امیری اردکانی،عمادی، شاه ولی و یوسفی که در امر دانش بومی در عرصه های متفاوتی کارکرده اند. در زیر به برخی از کارهای انجام شده در زمینه دانش بومی به سبک جدید پرداخته می شود.
ازکیا و ایمانی(۱۳۸۷) در فصلی از کتاب توسعه پایدار روستایی به تعاریف و مفهوم دانش بومی و ویژگی های آن پرداخته و مطالعاتی را نیز برای اثبات پایداری دانش بومی دراین کتاب آورده اند.
محمد امیری اردکانی و محمد حسین عمادی و شاه ولی نیز در زمینه های متعدد کتاب هایی نوشته اند. دانش بومی در دام پروری، دانش بومی در دام پزشکی، دانش بومی در زنبورداری، دانش بومی در زراعت گندم، دانش بومی در زراعت برنج، دانش بومی مبارزه با آفات و بلایا، مفاهیم دانش بومی… که البته داده های آن ها بیشتر از طریق یافته های شان از طریق عملکرد های جهاد سازندگی بوده است.
در دانش بومی در زراعت، امیری اردکانی به دانش بومی مردم در سه سطح کاشت ، داشت و برداشت در زراعت گندم و برنج در دو کتاب مجزا می پردازد که این کتاب ها علاوه بر این که از حواشی زیادی برخوردارند، مطالب تکراری زیادی در آن ها به چشم می خورد. مثلاً کتابی تحت عنوان دانش بومی آفات، بیماری ها و علف های هرز دارند که موارد موجود در این کتاب در دو کتاب دیگر نیز تکرار گردیده است. در کتاب دانش بومی دام پزشکی فصول زیادی از کتاب به بحث های حاشیه ای پرداخته و در فصلی نیز به معرفی بیماری های دام ها و راه های مبارزه با این بیماری ها در دانش بومی را آورده است. درکتاب دانش بومی دامپروی نیز به دانش مربوط به تبدیل کردن شیر ، تغذیه دام ها، نگهداری دام ها و استفاده از مراتع در دانش بومی پرداخته است. در کتاب دانش بومی زنبور داری در حقیقت بیشتر داده ها از کشورهای آسیای جنوبی است و از نظر منبع در ایران فقیر است.
مقالاتی نیز توسط امیری اردکانی و محمد حسین عمادی آورده شده است که در حوزه ترویج کشاورزی است .
شاه ولی علاوه بر همکاری با اردکانی و عمادی در برخی مطالعات، در زمینه سطوح صیقلی در فارس نیز مطالعات قابل توجهی انجام داده است. سطوح صیقلی به منظور نگهداری آب سیلاب ها ی زمستانی به منظور استفاده درتابستان در مراتع ایجاد می گردد.
جلال یوسفی نیز در این زمینه پژوهش های متعددی را انجام داده است. پایان نامه کارشناسی ارشد وی در زمینه دانش بومی استفاده از بلوط در شهرستان ممسنی در دانشگاه تهران زیر نظر دکتر ازکیا(۱۳۸۳) بوده است. که به کاربرد های متعدد این گیاه در دانش بومی شهرستان ممسنی فارس پرداخته است.
یوسفی(۱۳۹۰) در کتاب دانش بومی با تأکید بر جامعه روستایی ایران عرصه های متعدد دانش بومی را به رشته تحریر در آورده است.مفاهیم، تعاریف، گونه شناسی، دانش بومی در کشاوری، دام داری، دام پزشکی، زنبورداری، طیور، صنایع، جنگل و مرتع، طب سنتی در این کتاب بررسی شده است.
این کتاب بر خلاف سایر کتاب ها در زمینه سابقه موضوع و ادبیات آن از استخوان بندی محکم تری بر خوردار است. از طرفی در این کتاب به طور منسجم در زمینه های سابقه و ادبیات موضوع، دانش بومی کشاورزی، دام پزشکی، زنبورداری ، طیور و پرندگان ، صنایع بومی ، جنگل و مرتع و طب سنتی به طور مشروح سخن به میان آمده است. بیشتر مندرجات این کتاب از طریق تحقیق میدانی توسط پژوهشگر به دست آمده است و این امر این کتاب را تا حدی از سایر آثار مشابه برتری می دهد.
دانش بومی «مجموعه مقالات»( 1392) نیز کتاب بعدی یوسفی است که ادامه کتاب قبلی است و در زمینه گیاهان دارویی، زنبور داری و توسعه پایدار ، مدیریت روستایی در ایران ، بازی های سنتی و آداب و رسوم است.
وی همچنین کتابی از سازمان ملل متحد تحت عنوان دانش بومی مدیریت بلایای طبیعی در آفریقا را در سال ۱۳۹۲به چاپ رسانده است. در این کتاب ضمن بیان روش های تحقیق در دانش بومی و تعریف و ویژگی های دانش بومی، به دانش بومی در مدیریت بلایای طبیعی پرداخته و بخش هایی را نیز به امنیت غذایی و فقر و طب سنتی اختصاص داده است.
یوسفی مقالات بسیاری را در زمینه جنگل و مرتع، آداب و رسوم، گردشگری در ایل ، دانش بومی و توسعه پایدار و… در کارنامه خود دارد.
محمد حسین رزاقی( ۱۳۷۹) نیز در پایان نامه دکتری خود برای اخذ درجه دکتری ترویج در دانشگاه علوم و تحقیقات تهران پیرامون دانش بومی بنه در منطقه زاگرس پرداخته و ثابت کرده است که این گیاه و فرآورده های آن در دانش بومی از پایداری برخوردار بوده است و همچنین می توان با کمک دانش نوین آن را توسعه داد.
پاپ زن ( ۱۳۸۱) در این باره تحقیقی انجام داده است که در بخش تعریف مفهوم و ویژگی های دانش بومی به آن اشاره شده است. در این تحقیق طراحی تلفیقی دانش بومی و رسمی به منظور دست یابی به رهیافتی رسانه ای مشارکتی در استان کرمانشاه آورده شده است. این تحقیق پایان نامه دوره دکتری است.
در زمینه دانش بومی در ایران پژوهش دیگری توسط ازکیا و همکاران در منطقه دشتیاری چاه بهار سیستان و بلوچستان در زمینه بهره برداری از هرز آب های سطحی پژوهش انجام شده است. در این تحقیق از هوتک به عنوان سطح آبگیر سخن به میان آمده و شرح داده شده است.
اشرقی(۱۳۷۷) در زمینه دانش بومی و برنامه ریزی توسعه به حوزه های بهداشت، هواشناسی، جمع آوری آب، کشاورزی، مراتع و… پرداخته است.
حقانی(۱۳۸۱) در باره هوتک ها به عنوان یکی از راه های ذخیره آب های سطحی در ناحیه کویری ایران بررسی کوتاهی انجام داده است. پژوهشی دیگر نیز تحت عنوان « تراسبندی» توسط همین محقق در زمین های سیستان و بلوچستان به منظور استفاده بهینه از آب جهت آبیاری زمین ها انجام گرفته است. نوعی معروف از این تراسبندی ها « خوشاب» نام دارد که دارای انواعی است و به وسیله این سیل بندها،آب های سطحی محصور می گردد.
کارهای پراکنده دیگری نیز توسط دانشجویان در دانشگاه های مختلف ایران به صورت پراکنده انجام گردیده است که بیشتر از روش پیشین بهره برده اند.
متن بسیار زیبایی بود،استفاده کردیم جناب دکتر یوسفی.انشالله شما را در جاهای مهم دیگری ببینیم.کم تر می شود این روزها متن های مناسب با فرهنگ خودمان پیدا کنیم.ما به افرادی چون شما برای پیشرفت ایران و منطقه نیازمندیم.کاش می شد از شماها استفاده کرد،حیف که تا الان مجالی داده نشده است.انشالله که در دولت دکتر روحانی جایی برای شما باشد
هنوز هم می توان امید داشت به آینده با وجود جوانانی با استعداد و با سواد چون شما دکتر یوسفی
چه زیبا بیان کردید دکتر جوان.ما به شما و پدرتان برای آینده منطقه نیازمندیم.کاش عده ای بدخواه مانع نشوند
چقدر عالی بود
سلام و سپاس از زحمت شما. آرزوی موفقیت روزافزون برای شمادارم. بسیار استفاده کردم.
