سطوح صیقل یکی از روشهای تأمین آب شرب دام که سال هاست در مراتع کشور مورد استفاده قرار می گیرد.
دکتر جلال یوسفی
یکی از روش های تأمین آب شرب دام که سال هاست در مراتع کشور مورد استفاده قرار می گیرد استفاده از سطوح عایق آبگیر باران است. جمع آوری آب باران تاریخچه طولانی دارد در مناطق خشک ونیم خشک که منابع دیگر وجود ندارد آب باران به وسیله سطح غیر قابل نفوذ که ایجاد می شود جمع آوری می گردد. با توجه به سطح وسیع مراتع قشلاقی و عدم وجود منابع دائمی تأمین آب شرب دام، تأمین آب از طریق جمع آوری آب باران یکی از مباحث مهم مدیریت چرا می باشد به طوری که در قسمتی از مراتع قشلاقی به دلیل عدم تأمین آب دام حضور نداشته و در حالی که باتقسیم فشار چرا می توان تعادل در بهره برداری در این مراتع حاصل شود و به دلیل عدم استفاده از این روش ها نا پایداری بر این مراتع حاکم است.
عوامل مؤثر در طراحی سطوح عایق
بر آورد میزان آب مصرفی روزانه دام، شکل زمین و توپوگرافی منطقه، جهت باد غالب شوری گیاهان مرتعی، سیل گیر بودن منطقه، محاسبه روان آب، اقلیم منطقه.
اجزاءسطوح آب گیر
۱- محل جمع آوری کننده
سطح جمع کننده ممکن است یکی از اشکال زیر باشد:
سطح یک سنگ یا صخره صاف، سطح کوبیده شده، سطح سیمانی شده، سطح آسفالت شده، سطحی که با پلاستیک پوشیده شده است.
وسعت سطح آب گیر به میزان بارندگی منطقه، تعداد دام، شیب منطقه، نوع دام، اقلیم منطقه و نوع گیاهان بستگی دارد.
۲– آب انبار
مخزنی که جهت جمع آوری آب در پائین دست سطوح آبگیر طراحی می گردد این گونه مخزن ها باید طوری ساخته شود که هیچ نوری وارد مخزن نشود، حجم مخزن بر اساس نیاز طراحی شود و هیچ گونه هدر رفت و نفوذ آب در آن انجام نگردد.
۳- محل شرب دام
آب ذخیره شده توسط لوله از مخزن به محل آبشخوار انتقال داده می شود و با نصب فلکه ای بر روی لوله در مواقعی که دام در مرتع حضور دارد از آب ذخیره شده استفاده می گردد.
با توجه به مطالب ذکر شده در زمینه سطوح صیقلی و احداث آن ها جهت آب شرب دام موارد زیر قابل بررسی است:
۱- اجرای سطوح صیقلی به دلیل الگو برداری از سنت و دانش بومی مردم مورد پذیرش دام داران قرار دارد در این سطوح آب در یک سیستم بهداشتی تر بوده و کمتر آلوده می شود، عمر سازه طولانی است و مدت وجود آب در مخزن در این روش بیشتر از روش کاملاً سنتی است.
۲- مشارکت مردم در این روش بیش از۵۰ درصد است و با توجه به این مشارکت با علاقه بیشتری از آن مراقبت می نمایند.
۳- مساحت این سطوح بدون توجه به آب مورد نیاز و میزان بارندگی طراحی می شود و به همین دلیل تکافوی تأمین آب مورد نیاز دام را نمی نماید، لذا ضرورت دارد در طراحی این سطوح حتماً از آمار هواشناسی منطقه یا نقاط مشابه استفاده شود و با توجه به خشکسالی ها ضریب اطمینانی هم در نظر گرفته شود.
۴- حجم مخزن می بایستی بر اساس میزان علوفه قابل برداشت و تعداد دامی که در مرتع تعلیف می نمایند و همی نطور تبخیر منطقه حجم مخزن را طراحی کرد تا از هزینه اضافی جهت احداث مخزن کاسته شده و به مساحت سطح عایق افزوده گردد.
۵- در انتخاب محل جهت اجرای سیستم سطوح آبگیر از تجربیات دام داران نیز استفاده گردد.
۶- در هنگام احداث این سازه به خصوص در عملیات عایق بندی مخزن نظارت دقیق به عمل آید تا از بروز نشت و نفوذ آب جلوگیری شود. با توجه به چندین سال خشکسالی در طراحی در صورت امکان مخزن جایگزین هنگام طراحی و اجرا پیش بینی شود.
در طرح پیشنهادی خود برای یکی از مراتع منطقه ایل ممسنی بزرگ در این رابطه هم چنین آورده شده است:
سطوح صیقل یکی از روشهای تأمین آب شرب دام که سالهاست در مراتع کشور مورد استفاده قرار میگیرد. با توجه به سطح وسیع مراتع قشلاقی و عدم وجود منابع دائمی تأمین آب شرب دام، تأمین آب از طریق جمع آوری آب باران یکی از مباحث مهم مدیریت چرا است، به طوری که در قسمتی از مراتع قشلاقی به دلیل عدم تأمین آب دام حضور نداشته و در حالی که با تقسیم فشار چرا میتوان تعادل در بهره برداری در این مراتع حاصل شود و به دلیل عدم استفاده از این روش ها نا پایداری بر این مراتع حاکم است.
در این سطوح آب در یک سیستم بهداشتی تر بوده و کمتر آلوده می شود. عمر سازه طولانی است و مدت وجود آب در مخزن در این روش بیشتر از روش کاملاً سنتی است.
مشارکت مردم در این روش بیش از۵۰ درصد بوده و با توجه به این مشارکت با علاقه بیشتری از آن مراقبت می نمایند. مساحت این سطوح بدون توجه به آب مورد نیاز و میزان بارندگی طراحی میشود و به همین دلیل تکافوی تأمین آب مورد نیاز دام را نمینماید، لذا ضرورت دارد در طراحی این سطوح حتماً از آمار هواشناسی منطقه یا نقاط مشابه استفاده شود و با توجه به خشکسالیها ضریب اطمینانی هم در نظر گرفته شود. حجم مخزن باید بر اساس میزان علوفه قابل برداشت و تعداد دامی که در مرتع تعلیف مینمایند و همینطور تبخیر منطقه حجم مخزن را طراحی نمود تا از هزینه اضافی جهت احداث مخزن کاسته شده و به مساحت سطح عایق افزوده شود. در انتخاب محل جهت اجرای سیستم سطوح آبگیر از تجربیات دامداران نیز استفاده گردد. در هنگام احداث سازه به خصوص در عملیات عایق بندی مخزن نظارت دقیق به عمل آید تا از بروز نشت و نفوذ آب جلوگیری شود.
برای احداث سطوح صیقل در این منطقه بایستی به مواردی توجه کرد:
الف- فرهنگ سازی: در راستای طرح بایستی با ورود به میان افراد با نفوذ منطقه و توجیه آنان و سپس در کارگاه آموزشی مردم را برای این امر آماده نمود.
ب- تهیه سطوح صیقل نمونه: برای سال های اولیه اقدام به تعداد محدودی سطوح صیقل کرده تا پس از مشاهده موفقیت این سطوح، سایر مردم به این سمت ترغیب شوند.
پ- مطالعه منطقه از نظر شیب، هواشناسی، مسیرهای سیلاب و….: این امر با کمک بومیان با تجربه و ریش سفیدان محلی و هم چنین متخصصین علوم جدید مرتبط با موضوع، قابل حل خواهد بود.
ت. حمایت های دولتی: صعب العبور بودن منطقه ایجاب می کند که از وسایل صنعتی پیشرفته برای ایجاد شکاف در زمین استفاده نمود، اما این امر بدون جاده مسیر نیست، از این رو با هماهنگی های بین بخشی و جلسات متعدد بایستی برای ایجاد جاده های سطحی اقدام نمود که این امر بدون کمک دولت مسیر نیست. همچنین وسایل فنی برای خاکبرداری بایستی از طرف سازمان های دولتی در اختیار قرار گیرد.
ث- ایجاد لوله کشی یا جوی کشی در مسیرکه برای بهره برداری از آب سطوح صیقل میتوان به چند روش اقدام کرد:
۱- ایجاد آبشخورهای سیمانی در کنار سطوح صیقل که این امر مقرون به صرفه نبوده و بردن وسایل و ابزار مورد نیاز، به آن منطقه صعب العبور مقرون به صرفه نخواهد بود.
۲- استفاده از آبشخورهای سیار: این مورد نیز برای همه مکان ها امکان پذیر نیست و یا مشکلاتی از جمله حفاظت از آنان را به دنبال دارد.
۳- جوی کشی یا لوله کشی: این مورد بهترین روش برای منطقه به نظر می رسد، زیرا می توان آب را به نزدیک ترین مکان ممکن رساند. البته به دلیل شیب زیاد منطقه و احتمال ترکیدن لولهها بر اثرفشار زیاد می توان از فشارگیرهای طبیعی برای این امر استفاده کرد. به این صورت که در هر چند صد متر یک حوضچه در مسیر لوله یا جوی تعبیه می شود تا فشار آب گرفته شود.
فرآیند تأسیس سطوح صیقل
۱- شناسایی مکان های مناسب( مکان یابی)
۲- برآورد هزینه طرح
۲- ایجاد هماهنگی های لازم با مراجع دولتی و نیمه دولتی
۴- انعقاد تفاهم نامه با سازمانهای مرتبط
۵- خاک برداری توسط بیل های مکانیکی
۶- سنگ چین کردن کف و دیواره های آب انبارها به مخلوط سیمان( ملاط)
۷- پوشاندن روی آب انبار با بتن های سیمانی
۸- تعبیه ورودی و خروجی آب
۹- ایجاد حوضچه فشار گیر اولیه در جلوی خروج آب از آب انبار
۱۰- مسطح کردن مسیرهای آب در سطح بالادستی سطوح صیقل و هدایت آب با توجه به مسیر آن ها به سطوح. این محل باسنگ چین های صاف و سیمان درست می شود.
۱۱- تعبیه صافی در ورودی آب به سطوح: به منظور جلوگیری از خاک و آشغال و سایر احشا اضافی به آب و جلوگیری از غیر بهداشتی شدن، صافی هایی در محل ورود آب به سطوح تعیبه می گردد.
۱۲- لایروبی: در پایان هر سال با مشارکت مردم، این سطوح لایروبی شده تا برای سال های آبی آینده، آب سطوح از وضعیت بهداشتی برخوردار باشد.
۱۳- استفاده شرب انسان و سایر موارد آب اضافی سطوح: پیش بینی می گردد، که بتوان در زیراشکوب سطوح صیقل از آب اضافی علاوه بر استفاده انسان در مواردی چون آبیاری صیفی جات و سبزیکاری استفاده نمود. زیرا وضعیت خاک مساعد منطقه در صورت وجود آب برای سبزی کاری و صیفی جا بسیار مناسب است.
همچنین در امر آبیاری برخی گیاهان کمکی تغذیه برای دام ها مثل یونجه در برخی موارد می توان از آب مازاد بر مصرف دام، استفاده کرد.
