نگاهی گذرا به پتانسیل موجود بلوط درمنطقه ممسنی و رستم

محمد مهدی یوسفی

برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد، دکتر جلال یوسفی

شهرستان[های) ممسنی [ و رستم] از مناطق کوهستانی­اند که در ادامه سلسله جبال زاگرس قرار دارند. کوهپایه ها و کوهستان­های این شهرستان­ها پوشیده از جنگل­های انبوه است. از درختان عمده این پوشش جنگلی می توان به بلوط، بنه، افرا و… اشاره کرد.

درخت بلوط از نظر تعداد در میان دیگردرختان جنگلی مقام اول را در این منطقه به خود تخصیص داده است به طوری که از کل سطح پوششی جنگل در این منطقه ۵۰%جنگل و ازسطح شهرستان­ها بیش از ۶۰%خاک را  به خود اختصاص داده است.

پراکندگی جنگل­های بلوط، بدین صورت است که درمنطقه ماهور و میلاتی فقط نقاط بلند دارای مقدار کمی بلوط است که آن هم به صورت جامعه نمی باشد و اگر هم در نقاط بسیار کمی جامعه بلوط دیده می شود از نظر حجم پوششی بسیار تُنُک است. در دیگر مناطق ، دشت­های پائین تر از ۱۰۰۰متر از سطح دریا (منهای موارد استثنا) فاقد بلوط بوده بقیه مناطق که کوهستانی است، دارای جامعه بلوط است. از حدود ­800 متر از سطح دریا نیز وجود بلوط در این شهرستان گزارش شده است و تا ۲۴۰۰متر ارتفاع از سطح دریا ( در قله کوه تاسک در دشمن زیاری) نیز بلوط وجود دارد. رویش بلوط از دامنه ها شروع شده و هرچه به طرف بلندی کوه­ها می رویم بر حجم آن افزوده شده و پوشش جنگلی انبوه­تر می گردد. درختان در دره ها و جاهایی سایه گیر بسیار بلند و تنومند و دارای برگ­ها و شاخه های به  هم فشرده بوده و از نظر پهنای سایه  وسیع تر است، ولی در دامنه ها و نوک کوه­ها معمولاً درختان کو تاه تر و نیز از نظر قطر کوچکتر و از نظر فشردگی ، از فشردگی کمتری برخوردارند. از نظر پراکندگی مناطق مختلف شهرستان ها( غیر از ماهور) تقریباً شبیه به هم هستند. در منطقه دشمن زیاری که منطقه  ای کاملاً کوهستانی است، کل منطقه پوشیده از بلوط است. در این منطقه در کوهپایه ها درختان را به منظور تغییر کاربری زمین به کشاورزی از بین برده اند.

درمنطقه بکش، ارتفاعات اطراف نورآباد تا مرزهای این بخش دارای درختان بلوط است. در منطقه جاوید ماهوری وله له درختان بلوط از حجم بالایی برخوردارند. اما درختان در جاوید له له دارای پوشش بیشتری از جاوید ماهوری است. در این منطقه درختان تنومند و کهنسال فراوان وجود دارد.

در منطقه رستم بلوط ۷۵% خاک را به خود اختصاص می دهد و انبوه بلوط بخصوص در مناطق کوهستانی زیاد است.درختان بلوط در منطقه رستم، در ارتفاعات از ۱۲۰۰ تا ۲۴۰۰ متر از سطح دریا پراکنده اند.

بلوط شهرستان ممسنی و رستم از نوع بلوط ایرانی است و بنا به گزارش منابع طبیعی شهرستان ممسنی[در سال۸۳] تنها یک مورد «دار مازو» در پشت کوه رستم گزارش شده است. ولی در استان کهکیلویه و بویراحمد و دیگر استان­های غرب کشور از گونه «بلند مازو» نیز وجود دارد .

تعداد اصله های درخت بلوط در شهرستان ممسنی و رستم را منابع طبیعی شهرستان ممسنی ۱۰۰۰۰۰۰۰۰ اصله درخت  اعلام کرده است. اما نتایج پژوهش حاضر نشان می دهدکه تعداد اصله ها خیلی بیشتر از این مقدار است که در زیر بدان اشاره می شود.

آمار درختان ممسنی و رستم بر اساس تخمین محقق

برای تخمین  تعداد اصله ها در چند نقطه از مناطق مختلف منطقه بر آوردهایی انجام شده است.

منطقه ای که متوسط درختان  بین ۲-۳ متر درختان از هم فاصله دارند.

منطقه ای که متوسط درختان  بین ۷-۵ متر درختان از هم فاصله دارند.

منطقه ای که متوسط درختان  بین ۱۵-۱۰ متر درختان از هم فاصله دارند.

منطقه دوم از درصد کمتری از نظر سطح برخوردار است. از این رو ما دو منطقه دیگر با وجودی که مناطق ردیف  1 بیشتر است بصورت ۵۰-۵۰ در نظر می گیریم. از طرفی با توجه به این­که در بعضی جاها جاهای خالی هم دیده می­شود از این­رو ۵۰% اول را،۵ متر بین هر درخت به حساب آورده و ۵۰% دومی را  6 متر مد نظر قرار می دهیم. بنابر این به شرح زیر محاسبه انجا خواهد شد.

به استناد آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور در سال۱۳۷۵ مساحت شهرستان ممسنی ورستم۶۸۷۶کیلومتر مربع است و از طرفی ما می­دانیم که ۶۰% سطح [دو] شهرستان را درختان بلوط پوشانده است ، از اینرو خواهیم داشت:

۴۱۲۵/۶ =۶۰%×6876

این عدد سطح زیر پوشش درختان بلوط به کیلومتر مربع است. حال برای تبدیل آن به هکتار آن­را در عدد ۱۰۰ ضرب می کنیم.

هکتار- سطح زیرپوشش بلوط     412560=100×4125/6

حال برای این­که دو منطقه مفروض  به صورت مجزا محاسبه شوند ، سطح زیر پوشش را بر دو تقسیم می­کنیم.

۲۰۶۲۸۰=۵۰ % ×412/560

 عدد بدست آمده نصف مساحت زیر پوشش درختان بلوط است. از طرفی گفتیم عدد فاصله درختان (۶ و۵) بود . از این رو برای هرکدام یک بارمحاسبه و سپس باهم جمع می نماییم ، عدد نهایی تعداد اصله های بلوط تخمینی ما در سطح شهرستان ممسنی و رستم خواهد بود.

ابعاد هکتار ۱۰۰متر است. پس باید ببینیم در فاصله بین ۱۰۰متر چند اصله درخت وجود دارد.

تعداد اصله درخت در یک ردیف در ۱۰۰ متر، ۲۰= ۵ ÷100 حال که یک بعد مربع ما بدست آمد مساحت را محاسبه می کنیم. مساحت به راحتی بدست می آید با ضرب یک بعد  آن را به دست می آوریم. عدد ۴۰۰ تعداد درختانی است که در یک هکتار می رویند.

تعداد اصله های درختانی با فاصله ۵ متر                   82512000 = 400×206/280

حال مرحله دوم را بدون شرح محاسبه می کنیم. ۱۶/۷ =۶ ÷  100   و 

  279 = 7/16×16/7

تعداد اصله های درختان با فاصله ۶ متر                            57552120= 279× 206280

تعداد اصله های بلو ط تخمین زده شده             140064120= 82512000+ 57552120

   با توجه به بررسی صورت گرفته و سکونت سالیان زیاد در این منطقه این عدد صحیح تر  به نظر  می رسد.

میزان دانه قابل برداشت

برابر اعلام سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور و تحقیقات به عمل آمده، ۷۰ درصد درختان بلوط بارورند. از سوی  دیگر متوسط بار هر درخت برابر محاسبه پژوهش در هنگام برداشت۷۰ کیلوگرم بوده که ۴۰ درصد دانه شامل آب و احشاء دیگر است و پس از پاک و خشک کردن بذر بلوط ۶۰ درصد وزن بلوط باقی می ماند.

بنابراین خواهیم داشت:

۹۸۰۴۴۸۸۴ = ۷۰%×1140064120

این عدد تعداد اصله بلوط دارای بار است.و ازاین میزان هر درخت ۷۰ کیلوگرم بار می دهد.

 6863141/88 = 1000÷70×۹۸۰۴۴۸۸۴

عدد را بر ۱۰۰۰ تقسیم کردیم تا به تن تبدیل شود. بنابراین این عدد دانه قابل برداشت به تن می باشد. حال باید خشک شده و تمیز شده را حساب بکنیم. پس خواهیم داشت:

      4117885/13 =۶۰%×6863141/88

تن- میزان بلوط قابل برداشت در سال در ممسنی از درختان.

در حقیقت این مقدار آرد حاصله است که هم می توان در نان از آن استفاده نمود و هم برای غذادام­ها استفاده کرد.

تانن موجود در بلوط( جفت)

تانن یا همان پوسته نازک دوم دانه بلوط ، دارای خواص متعدد دارویی، صنعتی و غیره است. برابر نتایج میدانی این پژوهش از هر ۳۳ کیلوگرم دانه خشک بلوط یک کیلوگرم تانن یا جفت به دست می آید.

۱۲۴۷۸۴/۴ = ۳۳÷  4117885/13

تن- میزان تانن قابل استحصال از درختان بلوط در شهرستان های ممسنی و رستم

در سال انجام این تحقیق در کل شهرستان های ممسنی و رستم ۴۵۰۰۰ تن گندم تحویل شرکت های تعاونی روستایی دادند.

بنابر این چنان که در مقاله ای جداگانه نیز اشاره گردیده است، بلوط می تواند یکی از پتانسیل های مورد توجه مصلحین روستایی در ممسنی و رستم باشد.