زینب منجزی پور کارشناسی ارشد جامعه شناسی تا قرن ۱۹ میلادی تنها از گیاهان دارویی برای درمان بیماری ها استفاده می شده است.انسان اولیه از گیاهان به عنوان غذا و دارو استفاده
زینب منجزی پور
کارشناسی ارشد جامعه شناسی
تا قرن ۱۹ میلادی تنها از گیاهان دارویی برای درمان بیماری ها استفاده می شده است.انسان اولیه از گیاهان به عنوان غذا و دارو استفاده می کرد. دراین راستا انسان به مرور زمان و در اثر آزمایش و خطا، موفق به کشف برخی ویژگی ها در بعضی از گیاهان شد و براساس این گونه ویژگیها، گیاهان را شناسایی و طبقه بندی کرد. او از حیوانات درمان از گیاهان را آموخت.
مثالاً وقتی دید یک گوزن زخمی برای تسکین درد، تن خود را به علف مبارک می مالد، به خاصیت ضد درد آن گیاه پی برد و بعدها برای تسکین درد زخم های خود، آن را به کار گرفت. مثال دیگر، گیاه مَرغ است که گربه ها از آن استفاده می کنند و خاصیت قی آور دارد. بسیاری از نویسندگان به دانش غریزی حیوانات از گیاهان دارویی اشاره کرده اند، مثلاً سیسرو به استفاده گوزن های ماده از زراوند برای تسهیل زایمان اشاره می کند و پلوتارک از کاربرد گیاه شیپوری وحشی توسط خرس ها یاد می کند. برای تشخیص بشر در فرایند زندگی برای شناخت گیاهان سمی از غیر سمی و سودمند چه بسا که مسمومیتهای فراوانی رخ داده باشد.
قدمت استفاده از گیاهان دارویی به ۵۰۰۰ سال قبل یعنی به دوران کهن قوم سومر بر می گردد.
مصریان قدیم نخستین ملتی هستند که از گیاهان دارویی به نحو گسترده ای استفاده می کردند. طب سنتی در این کشور به ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد بر می گردد. درعصر هومر کشور مصر به عنوان منطقه ای غنی از گیاهان دارویی و سمی شهرت یافت. پاپیروس مشهور که گمان می رود ۳۵۰۰ سال قبل نوشته شده است، حاوی مجموعه ای از نسخ و دستورالعمل های دربردارنده بسیاری از داروهای دارای منشاء گیاهی است .
از سنگ نوشته های میخی برمی آید که بابلی ها نیز همانند مصریان از خواص و کاربردهای دارویی گیاهان آگاه بودند.
درکتابخانه ساندرا پالوسی ( آشوربنی پال) که ۲۶۵۰ سال قبل دایر بوده است چندین لوح گلی که موضوعات طبی و دارویی روی آنها حک شده، یافت گردیده است. فهرست داروهای مندرج روی لوحهای یاد شده، بسیار شبیه فهرست داروهای مورد استفاده در مصر باستان است که شامل ۲۵۰ نوع گیاه و داروی معدنی است. برخی از داروها در این دوران عبارتند از : سنا، دارچین، قسط بحری، انیسون، یاسمین، خرزهره، نعناع، بذرالبنج، شیرین بیان، اقسام روغن ها، موم، تربانتین، قیر طبیعی و آلوم.
در چین یک کتاب شبه فارماکوپه به نام «پن تاسو» یعنی «دارونامه برگ گیاهی» که ۴۰ مجلد و حاوی چند هزار نسخه دارویی بوده، وجود داشته است. کتاب مذکور حدود ۲۷۳۵ سال قبل از میلاد مسیح(ع) نوشته شده و مؤلف آن یکی از امپراطوران آن کشوربه نام شینون بوده است.
از دیگر کتب دارویی چین باستان، کتابی بوده که مشخصات، رویشگاه ها و نحوه درمان با بیش از یک هزار گیاه دارویی مفید در آن موجود بوده است. در طب چینی از داروهایی همچون جلبکهای دریایی، ریوند، آقونیطون، شاهدانه، کافور، اقسام افدرا، آهن، گوگرد جیوه و آلوم استفاده می شده است. اصول طب چینی در کتابی با عنوان « هدیه امپراطور زرد در طب داخلی هاوینگ دی نی جینگ » و با عنایت به دو مفهوم اسامی ین و یانگ و نیز عناصر پنج گانه وی یوسینگ که محتملاً طی سالهای ۲۰۰ قبل از میلاد تا ۱۰۰ میلادی نگاشته شده، مدون است. از دیگر کتاب های سنتی چین« تحفه کشتزارهای الهی» است که طی قرن اول میلادی تدوین گردیده و شامل شرح و توصیف ۲۵۲ داروی گیاهی است.
در سال ۱۹۷۷ « دایره المعارف ترکیبات دارویی مورد استفاده در طب سنتی چین» به زبان انگلیسی انتشار یافت که دربردارنده ۵۷۵۷ دارو است که بخش عمده آنها منشاء گیاهی دارند. استفاده از خواص درمانی گیاهان نزد هندیان باستان، رواج کامل داشته است. منابع طب هندی شامل ریگ ودا که طی سالهای ۴۶۰۰ الی ۱۶۰۰ سال قبل از میلاد تألیف گردیده و نیز ایورودا که طی سالهای ۲۶۰۰ الی ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد تألیف گردیده ، هستند.
از دیگر کتب معروف طب هندی می توان از «شاراکا سمهیتا» که واجد آثار درمانی ۵۰۰ گیاه طی ۵۰ دسته است و نیز کتاب سوس روتا که شرح ویژگی های ۷۶۰ گیاه در ۳۷ دسته را در بردارد، یاد نمود.
در مورد پزشکی ایران باستان اطلاعات زیادی برجای نمانده است، اما به نظر می رسد در قلمرو گسترده هخامنشیان تشکیلات پزشکی منظمی وجود داشته است و ظاهراً مفهوم « اخلاط اربعه» که مبنای طب بقراطی است، از ایران باستان به یونان راه یافته باشد. این عمل به دنبال حمله اسکندر به ایران وطی دوران سلوکی صورت پذیرفته است . طب ایرانی در دوره اشکانی آمیخته ای از طب یونانی و طب زرتشتی بود. برخی پزشکان مشهور آن دوران از قبیل آزوتکس و فرهاته( فرهاد) بر همین منوال عمل می کردند. این روند تا زمان ساسانیان نیز ادامه یافت و آموزه های پزشکی ملغمه ای از مکاتب طب یونان، هند و نیز تعالیم زرتشتی بود.
در این دوران رئیس کل بهداری کشور به نام « درذستبد= درستبد» خوانده می شد. همچنین دانشگاه و بیمارستان « گندی شاپور» در شمال غربی خوزستان تاسیس گردید که در دوران انوشیروان به حداکثر اوج خود رسید. در دانشگاه جندی شاپور اساتید یونانی، سریانی، هندی و ایرانی به تدریس اشتغال داشته وکتابهای گوناگون را به زبان پهلوی ترجمه کرده اند. پزشکان مشهوری چون حنین بن الحق، سهل بن شاپور، عیسی بن مهاربخت، عیسی بن شهلافا، یوحنابن سرافیون، داویدبن سرافیون و نیز اعضای خاندانهای بختیشوع و ماسرجویه ، عموماً از دست پروردگان همین دانشگاه بودند.
کتاب قانون ابن سینا( که در آن به معرفی روش های آزمایش بالینی پرداخته است) در قرن دوازدهم به لاتین ترجمه شد و تا قرن هفدهم در علم پزشکی اروپا با اقتدار باقی ماند .
بنیانگذار طب یونانی اسکولاپیوس است. بقراط پزشک یونانی ( ۳۵۷-۴۶۰ ق.م) که عموماً او را بنیانگذار دانش پزشکی می دانند، بر طب رومی و نیز طب رایج در قرون وسطی تأثیرعمیقی گذاشت. گرچه شهرت وی به دلیل آثار فصیح به جا مانده از او( از قبیل« سوگند نامه بقراط» و یا کتاب« همه گیری») است، اما نسخه ها، روش های تجویز و برنامه های دارویی ابداع شده توسط او نیز نقش عمده ای در شهرت او دارد.
جالینوس( ۲۰۱-۱۳۱ م) چهره شناخته شده جامعه پزشکی است و یقیناً به عنوان پزشک بیش از دیوسکوریدس شهرت دارد . این طبیب اهل پرگاموس یونان بود . داروها را بر اساس نوعی مقیاس حرارتی طبقه بندی کرد و عامل مناسبی برای شناسایی داروی مناسب برای هر بیماری ارائه داد. او در زمینه های گوناگون علم پزشکی دارای تألیفاتی است که مهمترین آنها در ۱۶ جلد گرد آوری شده است او در نوشته های خود، از ۴۷۳ داروی گیاهی یاد کرده است.
در خصوص دانش بومی زنان در طب سنتی ، باید یادآوری کرد که دانش آنان پیرامون طب سنتی ، موازی با متون فوق و به صورت غیر مستند وجود داشته است .
طب سنتی عمدتاً به صورت شفاهی و از طریق یک جامعه، خانواده ها و افراد در یک فرهنگ انتقال داده می شود. عناصری از دانش طب بومی ممکن است توسط افرادی که در نقش خاصی مانند شفا دهنده ( کاهنها، کشیش ها و جادوگر قبیله) هستند، به کار گرفته شود. سازمان بهداشت جهانی طب سنتی را این طور تعریف کرده است« شیوه ها، روش ها و باورهای در مانی مبنی بر دانش های ترکیب گیاهی، معدنی و درمان های معنوی و روحانی و تکنیکهای خاص و اعمال استثنایی که برای تشخیص و یا پیشگیری از بیماری ها به کار می رود». سازمان بهداشت جهانی خاطرنشان کرده است که استفاده نامناسب از دارو و شیوه های سنتی به تحقیقات بیشتری احتیاج داشته و در صورت استفاده غیر اصولی می تواند خطر آفرین باشد و این امر بایستی توسط طب سنتی و رشته های گیاه شناسی قومی، مردم شناسی و پزشکی مورد مطالعه قرار گیرد.
امروزه در برخی از کشورهای آسیایی تا ۸۰% از جمعیت متکی به طب سنتی در مراقبت های بهداشتی هستند.
منبع : کتاب دانش بومی با تأکید بر جامعه روستایی ایران. جلال یوسفی
